Podróż Mazowsze z kawałkiem Podlasia

Kolejnym punktem na trasie naszej podróży była położona nad Narwią Ostrołęka. Zwiedziliśmy tu barokowy zespół pobernardyński z z XVII-XVIII wieku z kościołem p.w. św. Antoniego Pagewskiego, kościół farny p.w. NMP i św. Mikołaja z XIV-XVII wieku oraz pospacerowaliśmy ulicami miasta.
 
Początków dzisiejszej Ostrołęki można upatrywać w osadzie targowej z grodem obronnym z X wieku, istniejącym w rejonie wsi Nowy Susk położonej ok. 6 km na południowy wschód od miasta. Na obecnych terenach miasta istniał także mały gród obronny pochodzący z XI lub XII wieku. Wokół niego powstała osada rzemieślniczo-handlowa, będąca zalążkiem dzisiejszej Ostrołęki. Pierwszym dokumentem, który wspomina o Ostrołęce był przywilej księcia mazowieckiego Siemowita III, wydany w Wyszogrodzie w 1373 roku. Tym dokumentem książę ustanowił wójta Ostrołęki, co oznaczało niejako nadanie praw miejskich. Na początku XV wieku Ostrołęka stała się ważnym centrum ekonomicznym i handlowym. Przyczyniło się do tego m.in. położenie miasta - na skraju puszczy, koło przeprawy przez Narew na ważnym szlaku handlowym. Handel prowadzono przede wszystkim z zakonem krzyżackim. Najliczniejszym rzemiosłem w średniowiecznej Ostrołęce było szewstwo. W końcu XV wieku powstała w mieście pierwsza szkoła.

Przełomowym w historii Ostrołęki okazał się rok 1526, kiedy to została ona włączona do polskiej Korony i oddana we władanie królowej Bonie. Rozpoczął się wówczas szybki rozwój miasta, który trwał 40 lat. Nie obyło się jednak bez tragicznych wydarzeń. Rok 1563 przyniósł miastu dwie duże katastrofy - epidemię oraz pożar, który spustoszył większość budynków. W 1571 roku kolejna epidemia spowodowała wyludnienie miasta i okolic. Z katastrof tych Ostrołęka szybko się otrząsnęła. Ponowny wzrost gospodarczy trwał do czasu "potopu szwedzkiego", kiedy to Ostrołęka została prawie całkowicie zniszczona. Ponowne zniszczenia przyniosła wojna północna, toczona w początkach XVIII wieku. Powodem były liczne walki oraz przemarsze wojsk polskich, rosyjskich i szwedzkich.

W 1793 roku w Ostrołęce stacjonował sztab 1 brygady dowodzonej przez Antoniego Józefa Madalińskiego. Stąd, po zatwierdzeniu II rozbioru Polski, wyruszył on do Krakowa, dając tym hasło do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. Mieszkańcy miasta przez ponad pół roku skutecznie opierali się atakom wojsk pruskich. Po III rozbiorze Polski Ostrołęka weszła w skład zaboru pruskiego, stając się jednym z ośrodków miejskich Prus Nowowschodnich. Miasto zyskało szansę rozwoju, znajdując się na nowo utworzonej trasie handlowej nad Narwią. Rozwinęła się również specyficzna gałąź przemysłu - burszytniarstwo. Bursztyn dostarczany był w dużych ilościach przez okolicznych Kurpiów. Na przełomie lat 1806-1807 Ostrołęka była okupowana przez Rosjan. 16 lutego 1807 roku pod miastem została stoczona bitwa między wojskami francuskimi a rosyjskimi. Francuzi odnieśli w niej zwycięstwo upamiętnione wyryciem nazwy Ostrołęki na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Ostrołęka stała się miastem powiatowym departamentu płockiego. Status miasta powiatowego utrzymała także w Królestwie Polskim , do którego została włączaona w 1815 roku. W 1825 roku na prawym brzegu Narwi została wydzielona dzielnica rękodzielnicza nazywana Nowym Miastem, utworzono park spacerowy, a w 1826 roku wydzielono rejon żydowski.

W czasie powstania listopadowego pod Ostrołęką miała miejsce jedna z najbardziej krwawych bitew. 26 maja 1831 roku doszło tu do starcia wojsk polskich pod dowództwem gen. Jana Zygmunta Skrzyneckiego z armią rosyjską dowodzoną przez feldmarszałka Iwana Iwanowicza Dybicza Zabałkańskiego. Do ostatecznego rozbicia wojsk polskich nie dopuścił wówczas ppłk Józef Zachariasz Bem, dzięki szarży baterii artylerii lekkokonnej, którą osobiście dowodził. Bitwa rozpoczęła okres upadku powstania. Zginęło w niej ponad 6000 żołnierzy polskich, w tym duża liczba Kurpiów. Po wojnie polsko-rosyjskiej Ostrołęka była jednym z najbardziej zniszczonych miast. Upadły prawie wszystkie zakłady rzemieślnicze, a te które pozostały, produkowały jedynie na potrzeby lokalne. Wyjątek stanowiły produkty ostrołęckiej bursztyniarni, które znane były wówczas nie tylko w Rosji, ale i w całej Europie. Miasto z upadku dźwigało się bardzo powoli. W czasie powstania styczniowego w okolicach Ostrołęki nie toczyły się większe walki. Wynikało to głównie z umieszczenia w mieście dużych oddziałów rosyjskich. Na przełomie wieków w Ostrołęce zawiązała się działalność konspiracyjna, powstawały oddziały partii politycznych. Do czasów I wojny światowej miasto nadal pozostawało małym, prowincjonalnym ośrodkiem.

W czasie I wojny światowej liczne rekwizycje, i prace fortyfikacyjne znacznie zubożyły ludność. W 1915 roku po intensywnych walkach Niemcy wkroczyli do doszczętnie zniszczonego miasta. W latach 1916-1918 Niemcy silnie eksploatowali okoliczne lasy, wywożąc stąd głównie drewno. Aby ułatwić sobie transport zbudowali 40 km odcinek szosy Ostrołęka - Myszyniec i linię kolejki wąskotorowej. Po I wojnie światowej miasto znalazło się w województwie białostockim. Straty wojenne szacowano na 75%.

Kiedy w 1920 roku armia radziecka zaatakowała Polskę, Ostrołęka znów znalazła się na szlaku działań wojennych. Po wkroczeniu Rosjan w sierpniu 1920 roku, rządy objął Tymczasowy Komitet Rewolucyjny. Trwało to zaledwie kilkanaście dni, gdyż po wygranej przez Polaków bitwie o Warszawę Armia Czerwona zaczęła się wycofywać. 24 sierpnia do Ostrołęki powróciły władze polskie. Wkrótce po tym miasto wróciło do normalnego trybu życia. Na początku lat 20. liczyło około 9500 mieszkańców, z czego około 1/3 stanowiła ludność żydowska. W 1928 roku powstała elektrownia, która była później systematycznie rozbudowywana. W latach 1934-1939, w czasie dobrej koniunktury, Ostrołęka została rozbudowana. Powstały bulwary nad Narwią, aleje w mieście, przeprowadzono remonty budynków, odbudowano ratusz, zbudowano łaźnię. Otwarte zostały szkoły powszechne oraz państwowe gimnazja męskie i żeńskie. W 1936 roku Ostrołęka weszła w skład województwa warszawskiego.

Po wybuchu II wojny światowej wojska niemieckie właściwie bez oporu dotarły pod Ostrołękę i zajęły ją 10 września 1939 roku. Miasto zostało włączone do Prus Wschodnich. Ustalono rygorystyczne i poniżające wobec Polaków zasady. Żydom rozkazano opuścić miasto w ciągu 2 godzin. Później termin przedłużono o 2 dni. Dzięki temu Żydzi opuścili Ostrołękę bezkrwawo. Większość z nich zginęła jednak później w Treblince i innych obozach koncentracyjnych. Kościoły i szkoły polskie były zamieniane na magazyny, warsztaty i fabryki. Wkrótce zaczęły powstawać grupy konspiracyjne. Największą z nich była komórka Komendy Obrońców Polski. W 1940 roku Ostrołęka została przemianowana na Scharfenwiese. We wrześniu 1944 roku wyparci przez Armię Czerwoną Niemcy wycofali się na prawy brzeg Narwi i stamtąd przez 5 miesięcy ostrzeliwali miasto. W tej sytuacji ludność cywilna została ewakuowana. Wróciła do miasta dopiero w styczniu 1945 roku, kiedy front się oddalił. Po II wojnie światowej zniszczenia Ostrołęki były wielkie, ale nie tak duże, jak po I wojnie.

Miasto powoli dźwigało się z ruin. W 1959 roku powstały w zakłady celulozowo-papiernicze. W 1961 roku uruchomiono budowę elektrowni, która jest w tej chwili jedną z ważniejszych w kraju. W 1966 roku powstała mleczarnia, później proszkownia mleka, a w latach 70. Zakłady Mięsne. W 1973 roku w Ostrołęce-Wojciechowicach uruchomiono zakład produkcji betonów komórkowych. Powstały także zakłady, produkujące głównie artykuły drewniane. W latach 70. rozwinęła się również baza sportowa - zbudowano krytą pływalnię, stadion, a także ośrodki wypoczynkowe nad Narwią. Powstał również szpital. W latach 1975-1998 Ostrołęka była stolicą województwa. Okres ten zaznaczył się dużym, bo prawie dwukrotnym, przyrostem ludności (z około 28 tys. do około 55 tys.), znacznymi efektami w budownictwie mieszkaniowym, szczególnie wielorodzinnym, oraz rozwojem infrastruktury technicznej i społecznej. Na początku kwietnia 1979 roku Ostrołękę nawiedziła ogromna powódź. Wody Narwi osiągnęły wówczas poziom 6 metrów.

Po zwiedzeniu Ostrołęki udaliśmy się do głównego celu naszej podróży - Łomży. W czasie kilkugodzinnego pobytu w tym mieście obejrzeliśmy najważniejsze zabytki sakralne, pospacerowaliśmy po ładnym Starym Mieście i odwiedziliśmy także stary cmentarz żydowski. O tych wszystkich miejscach podaję więcej informacji w opisach zdjęć. Teraz - jak zwykle - przybliżę nieco dzieje miasta.                                            

Dzieje te sięgają końca IX wieku i są związane z grodziskiem, położonym o około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego centrum miasta. Pod koniec IX wieku Łomża zostaje założona, jako luźna, otwarta osada. W pierwszej połowie XI wieku powstaje gródek typu cyplowego, który ulega pożarowi w ostatniej dekadzie tego wieku. Zostaje odbudowany dopiero w połowie XII wieku z ponowną fortyfikacją terenu i budową wieży pośrodku oraz dwóch wałów podgrodzia. Położenie grodu wskazuje wyraźnie na jego charakter obronny. Od północnego wchodu zabezpiecza go nie tylko Narew, ale także szeroka i bagnista jej dolina. Pozostałością po grodzisku jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu, zwanym Wzgórzem Świętego Wawrzyńca, miał stać kościół parafialny wybudowany przez świętego Brunona z Kwerfurtu około 1000 roku. Święty ten, niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim, poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku zaledwie 20 kilometrów na wschód od tego miejsca, w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwość tej legendy potwierdzają wykopaliska archeologiczne. Dowodzą one, że w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w jego krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego. W tym okresie powstał również kościół św. Piotra. Był on umiejscowiony na terenie wsi Stara Łomża, bliżej dzisiejszego miasta. Według ww. Kroniki Spengeberga, w XII wieku za panowania księcia Bolesława IV Kędzierzawego powstał zamek książąt mazowieckich, ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji Łomży. Około 1250 roku w czasie jednego z najazdów, książę litewski Trojden złupił i spalił gród łomżyński. Około 1340 roku Kazimierz III Wielki rozpoczął odbudowę zamku w Szurze pod Starą Łomżą. Łomża nie pojawiała się w dokumentach pisanych do końca XIV wieku. 

Po unii polsko-litewskiej zmniejszyło się znacznie niebezpieczeństwo najazdów od strony wschodniej granicy. Sprzyjało to rozwojowi osadnictwa i lokacji miast na prawie niemieckim. Grody traciły swój charakter obronny, a podgrodzia nabierały większego znaczenia, jako centra handlowo-gospodarcze. Położenie podgrodzia łomżyńskiego było niezbyt dogodne i dlatego Łomża została przeniesiona na nowe miejsce, umożliwiające jej lepszy rozwój i wytyczenie prostopadłych ulic - w okolice założonego w XII wieku zamku książąt mazowieckich. Nowa lokacja miasta miała miejsce w ostatnich dekadach XIV wieku. Już w 1392 roku na Popowej Górze został wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. W 1410 roku została tu przeniesiona parafia. Jest to dowodem na to, że nowe miejsce było już zasiedlone i zabudowane. Dawne podgrodzie otrzymało wówczas nazwę Starej Łomży, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku.

Od początków XV wieku miasto rozwijało się pomyślnie. Już w 1400 roku Łomża miała wójta, co świadczy o jej miejskim charakterze. 30 sierpnia 1400 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadał "w mieście naszym zwanym powszechnie Łomża wójtostwo z czterema włókami, trzecim denarem od jakiejkolwiek osądzonej sprawy w granicach wspomnianego miasta". Ostateczne unormowanie sytuacji prawnej nastąpiło 18 lat później. 15 czerwca 1418 roku z rąk tegoż księcia Łomża otrzymała prawa miejskie chełmińskie.

XVI wiek przyniósł Łomży prawdziwy rozkwit. Książęta Mazowieccy przyznali miastu kolejne przywileje. Z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny i jej synów Stanisława i Janusza, w latach 1504-1525 zbudowano łomżyńską farę reprezentującą styl gotycki. W 1526 roku Łomża stała się miastem królewskim. Posiadała dwa zamki - jeden w granicach miasta drugi w miejscowości Szur w dawnej lokalizacji. W połowie XVI wieku miasto liczyło 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. Można je odnaleźć nawet na kilku mapach prezentujących Europę środkowo-wschodnią. W mieście, którego świetność przyrównywano jedynie do Warszawy, powstał nawet Zamek Królewski. Łomżyński port rzeczny należał do największych tego typu na Mazowszu i odgrywał bardzo ważną rolę, zwłaszcza w handlu płodami rolnymi. Poza tym o wielkości miasta i jego znaczeniu handlowym może świadczyć obecność sześciu mostów na Narwi oraz krzyżowanie się tutaj kilku międzynarodowych dróg handlowych m.in. z Moskwy do Poznania, z Mazowsza na Litwę czy do Prus. W drugiej połowie XVI stulecia Łomża otrzymała szansę odegrania bardzo ważnej roli w życiu politycznym ówczesnej Polski i po części ją odegrała. Król Zygmunt II August dość często gościł na tutejszym zamku, gdzie zwołał m.in. Radę Senatorów w latach 1561-1562. Kolejne królewskie "pięć minut" Łomża miała po jego śmierci. Do miasta przyjechała wówczas na dwa miesiące jego siostra i następczyni Anna Jagiellonka.

Dobre czasy dla Łomży i jej mieszkańców skończyły się w połowie XVII wieku. Przyczyn upadku potęgi miasta było kilka. Wojny, pożary, powodzie i zarazy w XVII stuleciu nawiedzały szczególnie często ziemię łomżyńską, za każdym razem dziesiątkując mieszkańców i ich zwierzęta. Po każdej z tych nawałnic coraz trudniej było podnieść się nie tylko poszczególnym rodzinom, ale także całemu miastu. Pod koniec wieku liczba ludności miasta spadła do zaledwie 300 osób. Lepszej sytuacji nie przyniósł także wiek XVIII. Miastem często kierowali w tych czasach starostowie, którzy bardziej niż o dobro Łomży i łomżan troszczyli się o dobro własne. Łomża pogrążyła się w kryzysie, tracąc przy tym nie tylko rangę i bogactwa, ale także i mieszkańców. Druga połowa wieku XVIII to także upadek Rzeczypospolitej i rozbiory, które dodatkowo pogłębiły kryzys. Od 1794 roku w Łomży rządzili Prusacy. Wysokie podatki, kontrybucje i konfiskaty nakładane przez zaborcę w żaden sposób nie przyczyniały się do rozwoju miasta. Widok Łomży na przełomie XVIII i XIX wieku był opłakany. Po dawnej świetności zostały tylko gruzy. Jednym z nielicznych pozytywnych efektów działalności administracji pruskiej w Łomży było wytyczenie poza granicami miasta cmentarza. Prusacy pozwolili także na osiedlanie się w mieście Żydom.

Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze Łomży to początek XIX wieku. Z chwilą ustanowienia Księstwa Warszawskiego Łomża stała się siedzibą władz departamentu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego została głównym miastem obwodu łomżyńskiego, a w roku 1815 stolicą województwa augustowskiego. Wzrost gospodarczy Łomży związany był przede wszystkim z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Paradoksalnie, przyczynili do tego nowi zaborcy - Rosjanie. Przez Łomżę prowadził bowiem trakt z Warszawy do Moskwy. Nastąpiła rozbudowa miasta i wzrosła liczba ludności. Powstały nowe place i ulice, a także wiele kamienic oraz obiektów użyteczności publicznej m.in. łomżyński browar, rafineria cukru, garbarnie, Wielka Synagoga. Z tego okresu pochodzi najwięcej łomżyńskich zabytków, m.in. ratusz, poczta czy gmach sądu. Miasto rozwijało się stopniowo, jako ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym. Początki XX wieku to dalszy rozwój miasta. Łomża zostaje obwarowana rosyjskimi fortami. W 1912 roku miasto liczyło już około 22000 mieszkańców

I wojna światowa zahamowała szybko postępujący rozwój i pozostawiła po sobie trwały ślad. Miasto w większości opuścili Rosjanie i Niemcy, a w wyniku tego Łomża stała się praktycznie miastem dwóch narodowości i dwóch wyznań - Polaków chrześcijan i starozakonnych Żydów, którzy w 1921 roku stanowili 46% ogółu mieszkańców. Okres międzywojenny to lata stopniowego odradzania się regionu. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. W 1939 roku miasto liczyło 27 000 mieszkańców.

II wojna światowa przyniosła ze sobą kolejne zniszczenia. Łomża została zniszczona aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności zmalała o około 60%. Z miasta zniknęli niemal wszyscy Żydzi. Wyzwolenie Łomży nastąpiło 13 września 1944 roku.

II połowa XX wieku to odbudowa zniszczeń wojennych i rozwój Łomży. W latach 1946-1975 odbudowano najstarszą część miasta. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, liczne zakłady przemysłowe oraz ciepłownia miejska. Uruchomiono także komunikację miejską. Miasto odradzało się powoli, ale systematycznie. Na początku lat 70. XX wieku liczyło prawie 30.000 mieszkańców. Rok 1975 to przełom w rozwoju powojennej Łomży. Miasto stało się stolicą województwa i pozostawało nią do 1999 roku. Nastąpił szybki wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego i rozbudowa miasta. W 1999 roku Łomża liczyła już 64.915 mieszkańców XXI wiek to przynależność Łomży do województwa podlaskiego, jako siedziby powiatu grodzkiego oraz stolicy powiatu ziemskiego. Ludność miasta powoli zaczyna spadać w wyniku migracji do większych ośrodków oraz na przedmieścia Łomży. W 2007 roku liczba mieszkańców Łomży wynosiła 63 687. XXI wiek to także renowacja zabytków oraz inwestycje w kulturę, turystykę i sport. Na 2013 rok planowana jest budowa obwodnicy, która ma być częścią międzynarodowej trasy Via Baltica.

W roku 1736 właścicielem wsi został stolnik łomżyński Antoni Rostkowski. Z jego inicjatywy, w 1736 roku król August III Sas (1696-1733) nadał dla Jedwabnego magdeburskie prawa miejskie i prawo na odbywanie cotygodniowych targów w niedzielę oraz pięciu jarmarków w roku. W tym okresie Jedwabne posiadało wybudowany w latach 1737-1738 drewniany kościół z dwuwieżową fasadą, oraz synagogę wybudowaną około 1770 roku. W 1777 roku nowym właścicielem Jedwabnego został Stanisław Rembieliński, sekretarz gabinetowy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798), chorąży i poseł ziemi wiskiej. Pod koniec XVIII wieku powstały w Jedwabnem fabryki sukna. W połowie XIX wieku w mieście działało 17 warsztatów tkackich, a pod względem wartości produkcji Jedwabne zajmowało w Królestwie Polskim 11 miejsce. Zakłady te podupadły po powstaniu styczniowym.

W okresie I wojny światowej okolice miasta były miejscem bardzo zaciekłych walk pozycyjnych, pozostałością których są niemieckie cmentarze wojskowe w Jedwabnem i w Orlikowie.

W maju 1918 roku właścicielami dóbr zostali Helena i Henryk Prusowie. W kwietniu 1936 roku część nieruchomości dóbr majątku Jedwabne przeniesiona została na córkę i zięcia Heleny Prus, Irenę i Ferdynanda Hartwigów.

Tragiczne dla miasteczka okazały się lata II wojny światowej. 2 września 1939 roku miasto zajęły wojska niemieckie, jednak ostatecznie zostało ono zaanektowane przez Związek Radziecki w końcu miesiąca. Działalność rozpoczęły wówczas polskie organizacje podziemne, a oddział partyzancki stacjonujący na uroczysku Kobielne uległ rozbiciu przez Rosjan. Sowiecka okupacja dotknęła wielu mieszkańców, którzy doznali licznych represji ze strony NKWD. Wielu z nich zostało zesłanych do łagrów Syberii, Workuty i Kazachstanu, co dziś upamiętniają tablice w miejscowym kościele, pomnik w centrum miasta oraz liczne epitafia na grobach na cmentarzu położonym na skraju miasta. Ówczesny jedwabieński probosz ks. Ryszard Marian Szumowski został aresztowany przez NKWD i skazany na śmierć w Mińsku w styczniu 1941 roku. Niestety, spora część ludności miasteczka i okolic, głównie żydowskiej, aktywnie kolaborowała z okupantem i wyrządziła wiele krzywdy swoim polskim sąsiadom. O tej karcie dziejów Jedwabnego wie niewielu. Znacznie większy rozgłos zyskały wydarzenia, które rozegrały się tu w lipcu 1941 roku już po zajęciu Jedwabnego przez Niemców. Z ich inspiracji i za ich przyzwoleniem doszło tu do mordu Żydów dokonanego przez miejscowych Polaków. Propaganda nazistowska, jako pretekst wykorzystywała zbrodnie popełnione na tych terenach przez Rosjan i kolaborujących z nimi Żydów, co trafiło tu na podatny grunt. Oczywiście, ofiarą pogromu padli w większości niewinni żydowscy mieszkańcy miasteczka w liczbie około 340. Większość (około 300) spośród ofiar została spalona żywcem w stodole. Po wojnie aresztowano i skazano dziesięciu uczestników zbrodni. W  60. rocznicę pogromu odsłonięto pomnik pomordowanych. Wydarzenia te stały się głośne dzięki książce Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi”, w której opisał on zbrodnię, aczkolwiek kilkakrotnie zawyżył liczbę ofiar i nie zatroszczył się o zgodne z prawdą historyczną przedstawienie tła jedwabieńskiego pogromu.